Αφαντασία: Η άγνωστη κατάσταση που επηρεάζει εκατομμύρια ανθρώπους

Μπορείτε να φανταστείτε την εικόνα ενός αλόγου; Να δείτε το χρώμα του τριχώματός του, τη χάρη της κίνησης της χαίτης του καθώς καλπάζει σε ένα λιβάδι; Αν ναι, τότε βιώνετε τον κόσμο όπως οι περισσότεροι άνθρωποι. Ωστόσο, αν η ανάγνωση αυτού του κειμένου σας προκαλεί μόνο σκοτάδι στο μυαλό σας, χωρίς καμία οπτική εικόνα, μόνο την αφηρημένη έννοια ενός αλόγου, τότε ίσως βιώνετε αφαντασία.

Η αφαντασία ορίζεται ως η αδυναμία οπτικοποίησης νοητικών εικόνων, μια νευρολογική παραλλαγή που επηρεάζει βαθιά τον τρόπο που σκεφτόμαστε, ονειρευόμαστε, θυμόμαστε και μαθαίνουμε. Άτομα με αφαντασία, όταν προσπαθούν να φανταστούν ένα μήλο, ένα αγαπημένο πρόσωπο ή μια παιδική ανάμνηση, δεν βλέπουν νοητικές εικόνες. Αντιθέτως, το μυαλό τους λειτουργεί με βάση γεγονότα, έννοιες και γνώσεις. Γνωρίζουν πώς μοιάζει ένα άλογο – τέσσερα πόδια, χαίτη, ουρά – αλλά η εικόνα του δεν σχηματίζεται στο κεφάλι τους.

Η αφαντασία δεν αποτελεί διαταραχή, αναπηρία ή κάτι που χρειάζεται διόρθωση. Είναι απλώς ένας διαφορετικός τρόπος λειτουργίας του εγκεφάλου, που επηρεάζει περίπου το 1-4% του παγκόσμιου πληθυσμού, δηλαδή 80 έως 320 εκατομμύρια ανθρώπους. Η ακριβής συχνότητά της είναι δύσκολο να προσδιοριστεί, καθώς σχεδόν όλοι οι πάσχοντες δεν συνειδητοποιούν ποτέ ότι οι δικές τους νοητικές εικόνες διαφέρουν από αυτές των άλλων. Αντίθετα, υπάρχει και η υπερφαντασία, όπου οι νοητικές εικόνες είναι ασυνήθιστα “ζωντανές”.

Βασικά σημεία που τονίζουν οι ειδικοί είναι ότι η αφαντασία επηρεάζει μόνο την οπτική φαντασία, όχι τη νοημοσύνη ή τη δημιουργικότητα, και δεν επηρεάζει τη μνήμη, τη συλλογιστική ή τη γλώσσα. Πολλοί ανακαλύπτουν την κατάσταση αυτή στην ενήλικη ζωή, και η αφαντασία υπάρχει σε ένα φάσμα, με κάποιους να βιώνουν αμυδρές εικόνες αντί για πλήρη απουσία.

Έρευνες νευροεπιστημόνων, μέσω απεικονίσεων εγκεφάλου, υποδηλώνουν ότι η αφαντασία συνδέεται με διαφορές στον τρόπο επικοινωνίας των οπτικών και μετωπιαίων περιοχών του εγκεφάλου, χωρίς να υφίσταται βλάβη ή ασθένεια. Παρατηρούνται διαφορές στην ενεργοποίηση κατά τη φαντασία και στις αντιδράσεις της κόρης του οφθαλμού, υποστηρίζοντας την ιδέα ότι η αφαντασία αντανακλά τον τρόπο επεξεργασίας πληροφοριών και όχι την αποθήκευσή τους.

Για να διαπιστώσετε αν έχετε αφαντασία, ένα απλό τεστ νοητικής απεικόνισης του μήλου μπορεί να σας βοηθήσει. Κλείνοντας τα μάτια σας και προσπαθώντας να φανταστείτε ένα κόκκινο μήλο, σκεφτείτε αν βλέπετε το σχήμα του, το χρώμα και τη λάμψη του, ή αν μπορείτε να το περιστρέψετε ή να αλλάξετε το μέγεθός του στο μυαλό σας. Αν βλέπετε καθαρά το μήλο, πιθανότατα έχετε τυπικές εικόνες. Αν η εικόνα είναι αμυδρή ή ασαφής, μπορεί να βρίσκεστε στο κάτω άκρο του φάσματος. Αν δεν υπάρχει καμία οπτική εικόνα, παρά μόνο εννοιολογική γνώση, μπορεί να έχετε αφαντασία. Σημαντικό είναι ότι τα άτομα με αφαντασία γνωρίζουν πώς μοιάζει ένα μήλο, χωρίς να το οπτικοποιούν.

Η αφαντασία, αν και συχνά έχει μικρό αρνητικό αντίκτυπο, μπορεί να επηρεάσει την ανάκληση μνημών (περισσότερο με γεγονότα παρά με εικόνες), τη βίωση των ονείρων (λιγότερο με εικόνες, περισσότερο με συναισθήματα) και τις προτιμήσεις για στυλ μάθησης. Ωστόσο, τα άτομα με αφαντασία συχνά αναπτύσσουν ισχυρές εναλλακτικές γνωστικές στρατηγικές, όπως λεκτική συλλογιστική και αφηρημένη σκέψη.

Είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι η αφαντασία δεν είναι ψυχική ασθένεια, ούτε σχετίζεται με μειωμένη συναισθηματική ικανότητα. Οι συναισθηματικές αντιδράσεις μπορεί να είναι έντονες ακόμη και χωρίς οπτικές εικόνες. Προς το παρόν, δεν υπάρχει ιατρική θεραπεία, ούτε θεωρείται απαραίτητη, καθώς η αφαντασία αντιμετωπίζεται ως ένα σταθερό γνωστικό χαρακτηριστικό και όχι ως έλλειμμα.

Συνοψίζοντας, η αφαντασία αναδεικνύει την ποικιλομορφία του ανθρώπινου νου. Τα άτομα με αφαντασία επεξεργάζονται πληροφορίες χωρίς οπτικές εικόνες, βασιζόμενα σε εννοιολογικές, λεκτικές ή αφηρημένες αναπαραστάσεις. Δεν αποτελεί ελάττωμα ή περιορισμό, αλλά έναν από τους πολλούς τρόπους με τους οποίους μπορεί να λειτουργήσει ο εγκέφαλος.