Ο χειμώνας και η κρυφή ζωή των μελισσών και των σφηκών

Με την πτώση της θερμοκρασίας και την αδειάζουσα φύση, το γνώριμο βουητό του καλοκαιριού σβήνει. Μέλισσες και σφήκες, που μέχρι πρότινος κυριαρχούσαν στους κήπους και στα τραπέζια, εξαφανίζονται σχεδόν ξαφνικά. Το ερώτημα που αναπόφευκτα γεννάται είναι πού πηγαίνουν όταν έρχεται το κρύο και πόσες από αυτές καταφέρουν να επιβιώσουν. Σύμφωνα με τους ειδικούς εντομολόγους, η πραγματικότητα δεν είναι τόσο απαισιόδοξη. Τα περισσότερα έντομα δεν εξαφανίζονται ούτε πεθαίνουν μαζικά. Αντιθέτως, μπαίνουν σε μια ειδική χειμερινή κατάσταση, χρησιμοποιώντας ποικίλες στρατηγικές για να αντέξουν το ψύχος.

Η επιβίωση των εντόμων τον χειμώνα εξαρτάται από το αν ανήκουν στα κοινωνικά ή στα μοναχικά είδη. Τα κοινωνικά έντομα ζουν οργανωμένες αποικίες με βασίλισσα και εργάτριες, ενώ τα μοναχικά αναπαράγονται και ζουν μόνα τους. Στην κατηγορία των κοινωνικών εντόμων ανήκουν οι μέλισσες του μελιού, οι βομβίνοι, οι κιτρινόμαυρες σφήκες (yellowjackets), οι χαρτόσφηκες και οι φαλακρές σφήκες (bald-faced hornets). Στα μοναχικά είδη συγκαταλέγονται οι ξυλομέλισσες, οι σφήκες που κυνηγούν τζιτζίκια και εκείνες που χτίζουν φωλιές από λάσπη. Κάθε ομάδα ακολουθεί διαφορετική τακτική για να αντιμετωπίσει τον χειμώνα.

Οι μέλισσες του μελιού, αντί να πέσουν σε χειμερία νάρκη, συγκεντρώνονται σε μια σφιχτή «μπάλα» γύρω από τη βασίλισσα μέσα στην κυψέλη. Κινώντας ακατάπαυστα τους μύες των φτερών τους, παράγουν θερμότητα, διατηρώντας την κεντρική θερμοκρασία της ομάδας κοντά στους 20-25 βαθμούς Κελσίου, ακόμη και με παγετό έξω. Οι μέλισσες που βρίσκονται στην εξωτερική περιφέρεια εναλλάσσονται σταδιακά με εκείνες στο εσωτερικό, προστατεύοντας έτσι όλες τις συντρόφους τους από το κρύο. Ως «καύσιμο» για αυτή τη διαδικασία χρησιμοποιούν το αποθηκευμένο μέλι. Μια υγιής κυψέλη με επαρκή αποθέματα μελιού μπορεί να αντέξει ακόμα και τους πιο σκληρούς χειμώνες.

Οι αποικίες των βομβίνων έχουν συνήθως ετήσιο κύκλο ζωής. Στα τέλη του φθινοπώρου, οι εργάτριες και η παλιά βασίλισσα πεθαίνουν, αφήνοντας πίσω μόνο τις νεαρές, γονιμοποιημένες βασίλισσες. Αυτές βρίσκουν καταφύγιο στο χαλαρό χώμα, κάτω από φύλλα ή σε μικρές ρωγμές, όπου παραμένουν ανενεργές μέχρι να έρθει η άνοιξη και να ζεστάνει ξανά ο καιρός. Πολλά μοναχικά είδη ακολουθούν παρόμοιες στρατηγικές. Κάποια, όπως οι ξυλομέλισσες, διαχειμάζουν ως ενήλικα έντομα μέσα σε ξύλινες στοές. Άλλα παραμένουν στις φωλιές τους σε στάδιο προνύμφης ή νύμφης, περιμένοντας την κατάλληλη στιγμή για να ολοκληρώσουν την ανάπτυξή τους. Οι ειδικοί τονίζουν, επομένως, ότι κομμένα στελέχη φυτών, ακάλυπτο χώμα και σωροί από φύλλα δεν αποτελούν «ακαταστασία», αλλά λειτουργούν ως πολύτιμα φυσικά καταφύγια για αυτά τα σημαντικά επικονιαστικά έντομα.

Όσον αφορά τις σφήκες, οι περισσότερες ακολουθούν επίσης ετήσιο κύκλο. Με την άνοιξη, μία βασίλισσα αναλαμβάνει να χτίσει μια μικρή φωλιά και να αναθρέψει τις πρώτες εργάτριες. Μέχρι το τέλος του καλοκαιριού, η αποικία μπορεί να έχει φτάσει τις εκατοντάδες ή και χιλιάδες μέλη. Ωστόσο, με τους πρώτους ισχυρούς παγετούς, οι εργάτριες πεθαίνουν. Μόνο οι νέες βασίλισσες καταφέρνουν να επιβιώσουν, βρίσκοντας καταφύγιο κάτω από φλοιούς δέντρων, μέσα σε κορμούς, αποθήκες ή σοφίτες. Αυτές είναι που θα ξεκινήσουν τη δημιουργία ολοκαίνουργιων φωλιών την επόμενη άνοιξη.

Σε περιοχές με ιδιαίτερα ήπιους χειμώνες, μπορεί να συμβεί ένα σπάνιο φαινόμενο: ορισμένες φωλιές, κυρίως κιτρινόμαυρων σφηκών, δεν καταστρέφονται. Αντιθέτως, συνεχίζουν να αναπτύσσονται, μετατρεπόμενες σε πολυετείς αποικίες με πολλαπλές βασίλισσες και εκατοντάδες χιλιάδες εργάτριες. Αυτές οι τεράστιες φωλιές θεωρούνται επικίνδυνες και η αντιμετώπισή τους απαιτεί εξειδικευμένη γνώση και πρέπει να γίνεται αποκλειστικά από επαγγελματίες.

Παρόλο που τις περισσότερες ημέρες του χειμώνα τα έντομα παραμένουν κρυμμένα, σε μια ηλιόλουστη και σχετικά ζεστή μέρα, μπορεί να κάνουν την εμφάνισή τους. Οι μέλισσες του μελιού εκμεταλλεύονται τέτοιες «παράθυρα» για σύντομες πτήσεις, ενώ κάποιες βασίλισσες σφηκών μπορεί να ξυπνήσουν, εάν ένας εσωτερικός χώρος ζεσταθεί επαρκώς.