Η μεσογειακή φώκια-μονάχος, “πρωταθλήτρια” επιβίωσης στην Ελλάδα, αντιμετωπίζει νέες απειλές
Το σπανιότερο θαλάσσιο θηλαστικό του πλανήτη βρίσκει καταφύγιο στην Ελλάδα, αλλά ο ανεξέλεγκτος τουρισμός δημιουργεί σοβαρές ανησυχίες για το μέλλον του.
Η Ελλάδα αποτελεί το τελευταίο προπύργιο για τη μεσογειακή φώκια-μονάχο, ένα από τα πιο απειλούμενα θαλάσσια θηλαστικά παγκοσμίως. Στη χώρα μας φιλοξενείται περίπου ο μισός από τον παγκόσμιο πληθυσμό του είδους, γεγονός που καθιστά τις προσπάθειες προστασίας ζωτικής σημασίας. Πρόσφατες πρωτοβουλίες για τη δημιουργία νέων θαλάσσιων προστατευόμενων περιοχών προσφέρουν μια νότα αισιοδοξίας, ωστόσο, η ανεξέλεγκτη επέκταση του τουρισμού εγείρει σοβαρούς κινδύνους για την εύθραυστη ισορροπία που έχει επιτευχθεί.
Στα σκοτεινά νερά μιας θαλάσσιας σπηλιάς στις βόρειες Σποράδες, μια επιβλητική σκιά κινείται με ηρεμία. Πρόκειται για τη μεσογειακή φώκια, ένα εμβληματικό είδος που μπορεί να φτάσει σε μήκος τα 2,8 μέτρα και βάρος άνω των 300 κιλών. Το σπάνιο αυτό θηλαστικό έχει βρει ασφαλές καταφύγιο στο Εθνικό Θαλάσσιο Πάρκο Αλοννήσου και Βορείων Σποράδων, τη μεγαλύτερη θαλάσσια προστατευόμενη περιοχή της Ελλάδας και έναν κρίσιμο βιότοπο αναπαραγωγής.
**Αυστηρή προστασία και σημάδια ανάκαμψης**
Το νησί Πιπέρι, εντός του πάρκου, αποτελεί ένα από τα πιο καλά φυλασσόμενα σημεία, με την πρόσβαση να απαγορεύεται σε ακτίνα τριών ναυτικών μιλίων, επιτρεπόμενη μόνο σε ερευνητές με ειδική άδεια. Σύμφωνα με τον θαλάσσιο βιολόγο και φύλακα Άγγελο Αργυρίου, η συχνή εμφάνιση φώκιας σε ανοιχτές παραλίες του νησιού είναι ένα σαφές σημάδι ότι τα μέτρα προστασίας αποδίδουν, καθώς το ζώο αισθάνεται αρκετά ασφαλές για να βγει στη στεριά.
Η Ελλάδα φιλοξενεί περίπου 500 μεσογειακές φώκιες, διπλάσιο αριθμό σε σχέση με τη δεκαετία του 1990. Η αναβάθμιση του είδους από «κινδυνεύον» σε «ευάλωτο» στην Κόκκινη Λίστα της IUCN το 2023, αποδίδεται στις δεκαετίες συστηματικής προσπάθειας προστασίας. Κεντρικό ρόλο έχει διαδραματίσει η Ελληνική Εταιρεία Προστασίας της Φώκιας Μονάχους (MOm), η οποία από τα τέλη της δεκαετίας του 1980 έχει διασώσει πάνω από 40 ορφανές ή τραυματισμένες φώκιες. Όπως τονίζει ο πρόεδρος της MOm, Πάνος Δενδρινός, η διάσωση ενός θηλυκού μπορεί να οδηγήσει στη γέννηση έως και 20 μικρών κατά τη διάρκεια της ζωής του.
**Ο τουρισμός ως νέα απειλή**
Παρά τα ενθαρρυντικά σημάδια, οι ειδικοί κρούουν τον κώδωνα του κινδύνου για μια νέα, ταχέως αυξανόμενη απειλή: τον ανεξέλεγκτο θαλάσσιο τουρισμό. Οι μεσογειακές φώκιες είναι εξαιρετικά ευαίσθητες στην ανθρώπινη παρουσία. Η αυξημένη πίεση, που παλαιότερα τις ανάγκαζε να γεννούν σε παραλίες, τις έχει ωθήσει πλέον να καταφεύγουν σε σπηλιές, οι οποίες όμως συχνά αποδεικνύονται επικίνδυνες για τα μικρά τους.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η νησίδα Φορμίκουλα στο Ιόνιο Πέλαγος, ένας σημαντικός βιότοπος που πλέον ανήκει στη νέα θαλάσσια προστατευόμενη περιοχή του Ιονίου. Ενώ παλαιότερα ήταν σχετικά άγνωστη, σήμερα βρίσκεται στο επίκεντρο έντονης τουριστικής δραστηριότητας. Ο θαλάσσιος βιολόγος Ζοάν Γκονθάλβο από το Ινστιτούτο Tethys περιγράφει μια δραματική μείωση των εμφανίσεων: «Πριν λίγα χρόνια βλέπαμε καθημερινά πέντε ή έξι φώκιες μαζί. Σήμερα θεωρούμαστε τυχεροί αν δούμε μία ή δύο», αναφέρει.
Ο ίδιος καταγράφει περιστατικά όπου τουρίστες κυνηγούν φώκιες ή εισέρχονται σε σπηλιές αναπαραγωγής, οδηγώντας σε εγκατάλειψη μικρών. Τον Αύγουστο του 2024, περισσότερα από 50 σκάφη εντοπίστηκαν ταυτόχρονα γύρω από τη μικρή ακτογραμμή της νησίδας, παραβιάζοντας ακόμη και ζώνες απαγόρευσης, όπως επισημαίνει σχετικό δημοσίευμα του Guardian.
Παρά τη θέσπιση περιορισμών, η Φορμίκουλα στερείται φύλαξης, γεγονός που οδηγεί περιβαλλοντικές οργανώσεις να προειδοποιούν για τον κίνδυνο δημιουργίας «πάρκων στα χαρτιά», χωρίς ουσιαστική επιτήρηση. Μια μελέτη που διεξήχθη από εννέα ΜΚΟ αποκάλυψε ότι μόνο 12 από τις 174 θαλάσσιες περιοχές Natura 2000 διαθέτουν πραγματικό καθεστώς προστασίας.
Η ελπίδα πλέον στρέφεται στις νέες θαλάσσιες προστατευόμενες περιοχές που εξήγγειλε η κυβέρνηση, καθώς και στην ενίσχυση της επιτήρησης. «Χρειαζόμαστε περισσότερα σκάφη, περισσότερο προσωπικό και ουσιαστική εφαρμογή του νόμου», τονίζει ο Πάνος Δενδρινός. Οι επιστήμονες προειδοποιούν ότι η τύχη της μεσογειακής φώκιας-μονάχους θα αποτελέσει τελικά μέτρο για την ικανότητα της Ελλάδας να προστατεύει αποτελεσματικά τη θαλάσσια βιοποικιλότητά της.