Διάσωση αρχιτεκτονικής κληρονομιάς: Κάλεσμα από τον ΣΑΔΑΣ Τμ. Αττικής

Σε μια περίοδο έντονης οικοδομικής δραστηριότητας και αυξανόμενων κατεδαφίσεων μικρής κλίμακας κτιρίων στον αστικό ιστό, ο Σύλλογος Αρχιτεκτόνων Διπλωματούχων Ανωτάτων Σχολών – Τμήμα Αττικής (ΣΑΔΑΣ Τμ. Αττικής) παρεμβαίνει δυναμικά στον δημόσιο διάλογο για τη διάσωση της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς.

Με ομόφωνη απόφασή του, το Τμήμα Αττικής του ΣΑΔΑΣ αναδεικνύει τους σοβαρούς κινδύνους που αντιμετωπίζουν τα διατηρητέα κτίρια, τα μνημεία αλλά και τα αξιόλογα μικρής κλίμακας κτίσματα, τα οποία συχνά θυσιάζονται στο πλαίσιο μιας νέας, επιθετικής μορφής «αντιπαροχής». Παράλληλα, καταθέτει ένα ολοκληρωμένο πλαίσιο προτάσεων πολιτικής, ζητώντας ουσιαστική κρατική προστασία, οικονομική στήριξη των ιδιοκτητών και σεβασμό στις διεθνείς δεσμεύσεις της χώρας για την προστασία της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς.

Όπως οι αρχιτέκτονες/ισσες γνωρίζουμε καλά από την επαγγελματική μας εμπειρία και επιβεβαιώνεται και από σχετικές μελέτες και δημοσιεύματα στον τύπο, η τρέχουσα άνοδος της κατασκευαστικής δραστηριότητας, έχει μεταξύ άλλων σαν συνέπεια ένα νέο κύμα κατεδαφίσεων μικρής κλίμακας κτιρίων, μονοκατοικιών και διπλοκατοικιών, πολλές εκ των οποίων μπορεί να κρίνονται και ως αξιόλογες και πιθανά άξιες διατήρησης. Η πιθανότητα θεσμικής προστασίας τους μειώνεται δραματικά αν δεν είναι παλαιότερες των 100 ετών. Αξίζει να σημειωθεί και η σχετική πρόσφατη Απόφαση 320/2025 του Συμβουλίου της Επικρατείας, η οποία ακύρωσε απόφαση περί μη χαρακτηρισμού κτιρίου ως διατηρητέου από το ΚΕΣΑ.

Πολλοί μιλάνε για μία νέα αντιπαροχή, η οποία όμως, σε αντίθεση με την παλιά, δεν αφορά πλέον σε κατοικία κυρίως χαμηλών και μεσαίων εισοδημάτων αλλά σε πολυτελή κατοικία, που απευθύνεται σε υψηλά εισοδήματα, τουρίστες και επενδυτές.

Σύμφωνα με τη Σύμβαση της Γρανάδας για την προστασία της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς, η οποία έχει κυρωθεί από το ελληνικό κράτος, η προστασία των μνημείων, των αρχιτεκτονικών συνόλων και των τόπων, αποτελεί υποχρέωση της Πολιτείας. Η Σύμβαση περιλαμβάνει επίσης ευνοϊκά φορολογικά μέτρα για τη διατήρηση της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς και ενθάρρυνση της ιδιωτικής πρωτοβουλίας για τη συντήρηση και αναστήλωσή της.

Σε αντίθεση με τις παραπάνω υποχρεώσεις, η Πολιτεία δεν προωθεί πολιτικές διατήρησης και ανάδειξης της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς. Ούτε καν υποστηρίζει την αποτελεσματική προστασία των ήδη κηρυγμένων διατηρητέων κτιρίων, ενώ προωθεί πολιτικές κατεδάφισης για τα παλαιότερα κτίρια. Ο ΣΑΔΑΣ Τμ. Αττικής στηρίζει επί της αρχής τις διεκδικήσεις του «Πανελλήνιου Συλλόγου Ιδιοκτητών Διατηρητέων Κτιρίων και Μνημείων» και διεκδικεί την οικονομική στήριξη των απλών ιδιωτών ιδιοκτητών διατηρητέων κτιρίων, ώστε να τα αποκαταστήσουν. Χωρίς τη στήριξη αυτή, τα διατηρητέα καθίστανται δυσανάλογα μεγάλο οικονομικό βάρος, οδηγώντας είτε στην εγκατάλειψή τους είτε στην εκμετάλλευσή τους αποκλειστικά από υψηλά εισοδηματικά στρώματα ή επενδυτικά κεφάλαια.

Αρκετά είναι τα παραδείγματα μεγάλων ιστορικών κτιρίων, που μετατράπηκαν σε εμπορικά καταστήματα, τράπεζες κ.ο.κ. Σύνηθες είναι πλέον και πολλά διατηρητέα να μετατρέπονται σε ξενοδοχεία ή σε ακίνητα βραχυχρόνιας μίσθωσης, κάνοντας ακόμα πιο εμπορεύσιμο το προϊόν «Πολιτιστική Κληρονομιά». Οι νέες χρήσεις των κτιρίων της πολιτιστικής κληρονομιάς δεν πρέπει να σχετίζονται με αυτόν τον εμπορευματικό και επενδυτικό χαρακτήρα.

Διαφωνούμε ως ΣΑΔΑΣ Τμ. Αττικής με την εμπορευματική αξιοποίηση μέσω της Μεταφοράς Συντελεστή Δόμησης (Μ.Σ.Δ.) και με τον καθορισμό των Ζωνών Υποδοχής Συντελεστή (ΖΥΣ) σε όλη την Ελλάδα, με κίνδυνο η αύξηση της δόμησης να ανατρέπει τον πολεοδομικό σχεδιασμό. Διαφωνούμε επίσης με τη θεσμοθέτηση ακινήτων υποδοχής συντελεστή σε περιοχές που δεν έχουν πολεοδομικό σχεδιασμό, και με την ενδεχόμενη περαιτέρω αύξηση του συντελεστή δόμησης στα ακίνητα του δημοσίου που ιδιωτικοποιούνται.

Επισημαίνουμε τέλος ότι προγράμματα οικονομικής ενίσχυσης των ιδιοκτητών, όπως το πρόγραμμα ΔΙΑΤΗΡΩ, ενώ έχει εξαγγελθεί πολλές φορές, δεν έχει ακόμα θεσμοθετηθεί. Το συγκεκριμένο πρόγραμμα συνδέεται με την ενεργειακή αναβάθμιση στο πλαίσιο του ΚΕΝΑΚ, ενός κανονισμού που δε λαμβάνει υπ’ όψιν τη βιοκλιματική διάσταση της αρχιτεκτονικής.

Ένα πλαίσιο πολιτικών οικονομικής ενίσχυσης της αποκατάστασης διατηρητέων κτιρίων θα μπορούσε να επεκταθεί και στα κτίρια «των οποίων η σπουδαιότητα δεν δικαιολογεί την προστασία αλλά τα οποία αποτελούν αξιόλογο συμπληρωματικό μέρος για το αστικό περιβάλλον και την ποιότητα ζωής». Τέτοια κτίρια είναι κατεξοχήν τα μικρής κλίμακας κτίσματα εντός του πυκνοδομημένου αστικού ιστού. Απαιτείται η δημιουργία ενός μηχανισμού καταγραφής και αξιολόγησης όλων των κτιρίων, ειδικά όσων δεν είναι παλαιότερα των 100 ετών.

Παράλληλα, παρατηρείται μία έξαρση στις κατεδαφίσεις μεσοπολεμικών κτισμάτων, πιθανότατα ακριβώς για να μην περάσουν το ηλικιακό όριο των 100 ετών. Τέτοια κτίρια, των οποίων η αρχιτεκτονική ποιότητα έχει μελετηθεί από πολλούς/ες ερευνητές/τριες, συνιστούν ένα εύκολα εκμεταλλεύσιμο αλλά και ιστορικά πλούσιο κτιριακό δυναμικό.

Στο πλαίσιο αυτό, ο ΣΑΔΑΣ Αττικής καταθέτει τις παρακάτω προτάσεις πολιτικής:
1. Φορολογικά και χρηματοδοτικά κίνητρα προς ιδιοκτήτες διατηρητέων και αξιόλογων κτιρίων χαμηλών και μεσαίων εισοδημάτων: Φοροαπαλλαγές στα έξοδα ανακαίνισης, στον ΕΝΦΙΑ, επιδοτήσεις κόστους ανακαίνισης και ενεργειακής αναβάθμισης, οικονομικά κίνητρα για χρήση υλικών φυσικής δόμησης, χαμηλότοκα δάνεια.
2. Αδειοδοτική υποστήριξη και επιτάχυνση: Θέσπιση χρονοδιαγράμματος/διορίας σε κάθε αδειοδοτική επιτροπή και διαδικασία, επιτάχυνση και ολιστική αντιμετώπιση της διαδικασίας αδειοδότησης.
3. Υποστήριξη, ανάπτυξη και παροχή τεχνογνωσίας: Δημιουργία info-sharing portal, δημόσια, δωρεάν εκπαιδευτικά σεμινάρια, προγράμματα για τεχνίτες, παροχή συμβουλευτικής, δημιουργία και παροχή πρότυπων τεχνικών προδιαγραφών, ανάπτυξη μεθόδων ενεργειακής αναβάθμισης, προγράμματα ανταλλαγής φοιτητών και τεχνιτών.